Shkruan: Ilir HAVOLLI, Psikolog Klinik
Në shumë fëmijë me çrregullime gjuhësore, gjuha është thuajse totalisht e munguar. Ata mund të diagnostikohen nga mjekët si afazikë. „Afazi“ do të thotë „pa gjuhë“, “humbje e gjuhës“. Afazia mbetet një nga çrregullimet më mistike neurozhvillimore, sidomos kur fëmija lind me paaftësinë për të prodhuar gjuhën. Prania e saj tregon se truri është dëmtuar/i pazhvilluar si në sipërfaqe ashtu edhe në thellësi. Fëmijët me afazi nuk arrijnë të flasin dhe/ose kuptojnë çfarë u thuhet. Ata bëjnë shumë përpjekje për të gjetur fjalët e duhura, por shpesh pa sukses. Në disa fëmijë, afazia prek si aftësinë për të folur, ashtu edhe aftësinë për të shkruar e lexuar. Ajo është shkaku i pamundësisë për të njohur simbolikën matematikore, apo për të bërë interpretimin e sinjaleve akustike dhe gjestikulative. Ajo e bën të pamundur interpretimin dhe ndërveprimin gjuhësor në kushtet e mungesës së dëmtimeve fizike të organit të dëgjimit. Çrregullimet gjuhësore mund të vijnë edhe nga dëmtime të trurit gjatë aksidenteve, apo nga tumore a hemorragji në tru. Këto dëmtime manifestohen përmes çrregullimeve të të folurit, të zërit, gjuhës dhe të gëlltitjes e deri në ndërprerje të proceseve gjuhësore, mungesë e kujtesës, vëmendjes, përpunimit të informacionit, arsyetimit dhe zgjidhjes së problemeve. Jo rrallë, ato shoqërohen me hiperaktivitet, impulsivitet, mungesë të gjykimit social, mprehtësi të varfër, agresivitet dhe nevojë për t’u konfliktuar me të tjerët dhe për t’i dhunuar ata fizikisht. Dëmtimet e komunikimit tek fëmijët me çrregullime gjuhësore janë të larmishme në varësi të vendit të dëmtimit të trurit. Në rastet më të rënda, (afazitë globale, të Wernicke apo Broca) vërehen mungesa totale e të folurit, mungesa totale e emrave, apo fraza pa kuptim ndërsa në rastet më të lehta, dëmtimet e të folurit dhe të kuptuarit janë minimale e manifestohen gjatë aktivizimit të proceseve të larta nervore (fëmijët nuk arrijnë të nxjerrin kuptimin nga pjesë të shkruara ose të dëgjuara, nuk kuptojnë metaforën, nuk operojnë me simbolet dhe abstraksionet, etj.). Përgjithësisht, fëmijët me çrregullime gjuhësore kanë fjalor të reduktuar, përdorim të paqëllimtë të fjalëve, mungesë të fjalëve lidhëse në të folur, stereotipi, pauza të gjata në të folur, të folur të zvargur apo të nxituar, perifrazim, gabime morfologjike, përsëritje të lodhshme të fjalëve dhe mendimeve. Në rastet kur tek fëmija është dëmtuar hemisfera e djathtë, dëmtimet gjuhësore nuk janë aq të shprehura, po gjithësesi janë të pranishme. Prindi, mësuesi, a psikologu mund të vërejnë se fëmija neglizhon pjesën e majtë të trupit apo sendet në anën e majtë, duron temperaturën apo dhimbjen. Ai kritikohet shpesh si i ngathët, se nuk kontrollon veten/emocionet, se nuk motivohet të qëndrojë në detyrë deri në fund dhe se nuk ka gjykim të shëndoshë në favor të vetes. Çrregullimet gjuhësore pengojnë në gjetjen e dallimeve mes formave, figurave apo shkronjave. Bile ngatërrojnë edhe të afërmit e tyre. Dëmtimi i hemisferës së djathtë të trurit prek ndërveprimin gjuhësor. Të dëmtuarit në hemisferën e djathtë nuk arrijnë të kuptojnë mesazhet e nënkuptuara të gjuhës. Ata përpiqen të nxjerrin kuptimin e gjuhës nga shuma e thjeshtë e fjalëve të përdorura, duke mos shkuar dot deri tek kuptimi i metaforës, humorit, alegorisë, idiomave, kërkesave jo të drejtpërdrejta, etj. Kur lexojnë, fëmijët me dëmtime të hemisferës së djathtë të trurit kanë vështirësi në dallimin e fjalëve, në kuptimin e informacionit kompleks, vështirësi në shoqërimin e fjalëve me figurat, vështirësi në identifikimin e pjesëve dhe krijimin e së tërës. Në listën e dëmtimeve përfshihen edhe dëmtime të natyrës psikosociale si ndryshime të humorit, apatia, indiferenca dhe mohimi. Në mjedise të ngushta familjare, këta fëmijë e ndryshojnë në mënyrë drastike sjelljen, duke u bërë shumë të lodhshëm për familjarët dhe kujdestarët. Çrregullimet e humorit dhe veçanërisht depresioni besohet të bashkëshoqërojnë çrregullimet gjuhësore tek fëmijët me dëmtime të hemisferës së djathtë. Përkeqësime të tjera mund të jenë hemipareza (vështirësi në përdorimin e anësisë), hemiplegjia (paraliza e anësisë), epilepsia dhe mungesa e kontrollit mbi urinimin. Besohet se gjuha është funksion i hemisferës së majtë, por këto dëmtime tregojnë se hemisfera e djathtë nuk është indiferente ndaj të zhvillimit gjuhësor e as minoritet gri.
Referenca: PËRDORIMI I INSTRUMENTEVE TË DIAGNOSTIKIMIT TË ÇRREGULLIMEVE NEUROZHVILLIMORE TE FËMIJËT E MOSHËS 5-10 VJEÇ – Save the Children, Çrregullimet gjuhësore f,7-9.
Shkruan: Ilir HAVOLLI, Psikolog Klinik
